Tuesday, July 21, 2020

रत्नराज पुखराज



रत्नराज पुखराज
रामायण काल से ही श्रीलंका "सोने की लंका " नाम से जानी जाती है| चारो ओर से समुद्र व हरे भरे वनो से अच्छादित यह देश जैसे पन्ने का द्वीप है| एक गीत मे
 स्वर्ग से सुरम्य  लंका 
इसकी कीर्ती का सर्वत्र 
बजता रहता डंका....      ऐसा वर्णन हमे मिलता है| रत्नों के संदर्भ मे यह सत्य भी है |क्योंकि श्रीलंका के उदर मे अगणित रत्नभांडार छिपे हुए है| समस्त संसार के रत्न प्रेमी पुखराज की लालसा में  श्रीलंका आते रहते है| यहा रतनपुर नाम का छोटा सा शहर है |यहा हर खेत मे हमे रत्नो की खदाने देखने को मिलती है| जैसे पुखराज, नीलम, गार्नेट, स्पिनेल ऐसे तरह तरह के रत्न इन खदानो मे पर्याप्त मात्रा में देखने को मिलते है|
पुखराज की खदान याने एक प्रकार की चौकोन आकार की लकडी से जोडकर बांधी गई साधारतः छे फूट बाय छे फूट की चौडाई के  कुएं|  ऐसे कुओं मे यदी हम गये तो फिर हमे अत्यंत संकीर्ण ऐसे खोदे गये बोगदे दिखते है| उसकी मिट्टी टोपलीओंसे  बहार निकाली जाती है| कुओकें तल स्थित ये बोगदे प्राय: लंबे रहते है| पैरो के नीचे पानी ,अत्यंत सक्री जगह ऑक्सीजन की कमी और घना अंधेरा,  ऐसी परिस्थितियों में पुखराज की खोज की जाती है| इस पिली मिट्टी मे ही पुखराज हमे अपने अनगढ रूप में मिलता है| बाद में उसे तरशा जाता है|
बडे आकार मे पुखराज का मिलना दुर्लभ होता है| प्रायः अंडाकृती आकार में यह तराशा जाता है| ताकी रत्न का व्यर्थ अपव्यय ना हो |सामान्यतः अंडाकृती मे पुखराज की कटिंग की जाती है क्योंकि आयताकार ,चौकोनी आकार बनाते समय इसका अपव्यय जादा होता है| इसलिये चौकोनी व आयताकृती पुखराज महंगे रहते है| पुखराज की कीमत कैसे निर्धारित होती है?? यह एक महत्त्वपूर्ण मुद्दा है| उपर कहे मुताबिक पुखराज का आकार एवं वजन ये दो तत्व उसकी कीमत बढाने मे महत्त्वपूर्ण भूमिका रखते है|
 इसके अलावा रत्न की पारदर्शिता भी महत्वपूर्ण मानी जाती है |पुखराज जितना पारदर्शक उतना ही मूल्यवान काच की तरह स्वच्छ एवंम चमकीला तो अत्यंत दुर्लभ ही होता है| उसमे कोई बारीक चिन्ह रेखा या जिरंम होता है| जो उसके पेट मे रहती है |वास्तविक जिरम का विशिष्ट आकार 10गुने लेन्स के नीचे से देख करही इसकी परख होती है| फिर भी जिरम कम से कम होना एवम पीला रंग होना ये दो तत्व अपनी महत्त्वपूर्ण भूमिका पुखराज की किंमत तय करने मे अदा करते है| पिले रंग से पुखराजका निकट का नाता है| लेकिन हलदी की तरह पिला जर्द पुखराज मिलना दुर्लभ ही है| इसके अलावा हलकी हलकी पिली छटा  लिये व हलकी पिली झाई वाला पुखराज सहज ही उपलब्ध हो जाता है| इस पिले रंग की मांग के कारण पुखराज पर कई तरहकी ट्रीटमेंट की जाती है| थायलंड के कंचनाबुरी शहर मे ऐसी ग्लास फिलिंग एवंम थर्मल ट्रीटमेंट की गई रत्नोंका वैश्विक बाजार है|
कई देशों के बेपारी यहासे पुखराज की थोक मे खरीदी करते है| भारतीय ज्योतिषशास्त्रानुसार ऐसी प्रक्रिया किये हुए रत्न बिलकुल ही उपयोग नही करना चाहिये |यहा के पुखराज बँकॉक सफायर के नाम से पहचाने जाते है |साधारण ब्रँडी जैसा पिला तंबाखू रंग इनका होता है| गहनो मे जडने के लिये जैसे नेकलेस, पेंडंटसेट मे बँकॉक सफायर चलन मे है| श्रीलंका के नैसर्गिक पुखराज की तुलना में येअत्यंत सस्ते होते है |परंतु ज्योतिषीय दृष्टीकोन से ये पुखराज उपयोग करताओंने लेना नही चाहिये|
पुखराज यह गुरु ग्रह का रत्न है|  गुरु को पीला रंग प्रिय होता है ,इसलिये पिलेपुखराज कि मांग जादा बनी रहती है| पुखराज मे सफेद, गुलाबी, केशरी, हरा ऐसे रंग भी मिलते है| पिले
 पुखराज की किंमत अपेक्षाकृत अधिक होती है| सफेद पुखराज को शुक्र के उपरत्न के रूप मे प्रयोग किया जाता रहा है |यदी वह नीले रंग का हो तो नीलम नाम से पहचाना जाता है | कोरंडम नाम का यह रत्न खजाने का एक परिवार है| इस्मे माणिक, नीलम , पुखराज ऐसे नवग्रह पारिवारके महत्वपूर्ण रत्न है |कुछ लोगो की यह धारणा हें की पुखराज का अंग्रेजी नाम Topaz है| सही मे ऐसा नही होकर yellow sapphire ये पुखराज का अंग्रेजी नाम है| पुखराज यह मूल्यवान रत्न होने से इसके डुप्लिकेट नकली पुखराज अधिक मात्रा मे उपलब्ध है| आकर्षक पीला रंग ,पारदर्शी, स्वच्छ ,चमकदार दीखने वाले ये नकली पुखराज कम किंमत मे उपलब्ध हो जाते है| कुछ लोग तो नकली प्रमाणपत्र सहित  ये झुटे रत्न बेचते है| और अंनजान ग्राहक बिना किसी तसदीक कीए यह रत्न खरीद लेते है |केवल गॅरंटी कार्ड है यह देखकर ही रत्न असली है ये समझना उचित नही है| ऐसी भ्रांती मनसे निकाल देनी चाहिये|

नवग्रह रत्नमालिका मे उत्तम मांग रखनेवाला गुरु ग्रह का यह  रत्न अत्यंत फलदायी समझा जाता है| इसलिये अगणित लोक अपनी तर्जनी मे पुखराज को स्वर्ण मे धारण करते है| एवंम नयी उम्मिदो के साथ यशस्वी शिखर की ओर अपने कदम बढाते है|

उज्ज्वल सुधाकर सराफ (भुसावल)
Gemmologist (रत्नतज्ज्ञ)
हिंदी अनुवाद-प्रा. डॉ. जगदीशप्रसाद सुचिक
प्राचार्य, संत गाडगेबाबा हिंदी महाविद्यालय ,भुसावल

Friday, July 10, 2020

गुलमोहर

-


*गुलमोहर*

हे लॉकडाऊनचं लचांड काही केल्या संपायला तयार नाहीए. भुसावळात पुन्हा सात दिवसांचा लॉकडाऊन सुरू झालाय. लॉकडाउन एक,  लॉकडाउन 2....3....4..... हा आताचा पाचवा लॉक डाऊन.  मोबाईलचे जसे नवनवीन व्हर्जन लॉन्च होतात तसे हे लॉकडाऊन चे पण नवनवे प्रकार येत आहेत. या वेळेचा लॉकडाऊन जरा जास्तच सख्क्त आहे . म्हणजे पोलीस मुक्तपणे दंडुके चालवताहेत कोरोनामुळे तेही वैतागलेत .तो सगळा राग लोकांच्या पार्श्वभागावर निघतोय, त्यामुळे ब्रेकिंग न्यूज मिळतात पलीकडच्या गल्लीत गोल्डीला पोलिसांनी सुतला, बंटी ची बाईक जप्त! या असल्या लज्जतदार बातम्यांमुळे घराबाहेर अज्जिबात पडता येत नाहीये. मग खिडकीतून झाडं बघ,फुलं बघ,  पक्षी निरीक्षण कर असं चाललंय.

पहीला पाऊस पडला की घरासमोरचं मैदान हिरवंगार होतं.  मैदानाच्या कडेकडेने उभी असलेली झाडं अंगावरची धूळ झटकून " तेरी कमींज मेरी कमींज से हरी क्यू ? असं म्हणताना मी ऐकलंय. पाऊस पडायला लागला की सर्व सृष्टीने हिरव्या रंगात रंगवून घेतलं पाहिजे असा नियमच आहे. जणूकाही पावसाळ्यातला हा निसर्गाचा ड्रेसकोड आहे. तरीपण एखाद्या चुकार पाखराप्रमाणे घरासमोरचा हा गुलमोहर मात्र अजूनही चारही अंगानं फुलतोच आहे. हट्टी असावा तो! हिरव्यागार झाडांच्या रांगेत हा आपला लालबावटा घेऊन मोहकपणे उभा आहे. आपला पुष्पसंभार उतरवायला स्वारी काही तयार नाहीये. 

 वास्तविक पहिला पाऊस पडला की गुलमोहोर आपली फुलं उतरवून ठेवायला सुरुवात करतो . उन्हाळ्यात सगळी सृष्टी करपून गेलेली असताना गुलमोहर मात्र  चारही अंगांनी उन्मत्तपणे बहरत जातो . पूर्वी आमच्या घराभोवती गुलमोहराची खूप झाडं होती. माझ्या बालपणीची उन्हाळ्याची सुट्टी ही गुलमोहराच्या सोबतीनं बहरून जात असे. गुलमोहराच फुल हे पाच पाकळ्यांच. आपल्या तळहाता एवढ. वारा सुटला की त्याच्या टपोर्‍या कळ्या झाडाखाली गळून पडतात. त्या उचलून सोलायच्या, त्यातल्या चार पाकळ्या केशरी आणि एक लालजर्द... ती बाहेर काढायची... आतल्या बाजूने ती पांढरी शुभ्र आणि त्यावर लाल ठिपक्यांची पखरण तिला राजा म्हणतात .असा हा राजा अलगद तोंडात टाकायचा आंबटगोड अशी त्याची चव अजुनही माझ्या जिभेवर आहे. बाकीच्या पाकळ्या पण आंबटच पण राजाची बात न्यारी .अशी कित्येक फुलं मी लहानपणी हादडली आहेत. शिवाय साधारण एक इंच लांबीचे पराग बाहेर काढायचे त्यांच्या डोक्यावर जिऱ्याच्या दाण्यासारखी टोपी असते. ते घेऊन मग दोन मित्रांनी काटा-काटी खेळायची. रणरणतं ऊन असताना आई बाहेर जाऊ देत नसे तेव्हा गुलमोहराच्या सावलीतली उन्हाळ्याची सुट्टी अजूनही मनात रुंजी घालत असते.

गुलमोहर हे मूळचं मादागास्कर बेटावरचं झाड. दोनशे वर्षांपूर्वी पोर्तुगीजांनी ते भारतात आणलं इथल्या वातावरणात ते तगलं आणि भारतभर त्याचा प्रसार झाला.

 आता ऊन-पावसाचा खेळ सुरू झाला आहे. हिरव्यागार झाडांच्या रांगेत आपली लाल मशाल पाजळीत उभ्या असलेल्या या हट्टी गुलमोहरा साठी सुरेश भटांची  'मनातल्या मनात मी' ही  गझल  त्यात किंचीतसा बदल करून लिहिली आहे.

असेच रोज नाहूनी
लपेट उन्ह कोवळे
       असेच चिंब अंग तू
        उन्हात सोड मोकळे
मनातल्या मनात मी
तुझ्या समीप राहतो
        तुला न सांगता तुझा
         वसंत रोज पाहतो....

*उज्ज्वल  सुधाकर सराफ* 
      Gemmologist(रत्नतज्ज्ञ)
       भुसावळ
येथे 👇क्लिक करा आणि हे लेख पण अवश्य वाचा

भयंकराशी भेट

भयंकराशी भेट दिनांक २४ ऑगस्ट २०२० च्या सकाळी मोबाईलची रिंग वाजली तेव्हा कल्पनाही नव्हती की ही एक भयप्रद घंटा आहे . माझ्या अगदी ज...