रत्नराज पुष्कराज

रत्नराज पुष्कराज

रामायण काळापासूनच श्रीलंका हा देश "सोन्याचीलंका"म्हणून ओळखला जातो . चारही बाजूने समुद्राने वेढलेला हिरव्याकंच वनराईनेे नटलेला हा देश जणूकाही पाचूचे बेट आहे. एका गाण्यात तर....

 रम्य ही स्वर्गाहुन लंका 

हिच्या कीर्तीच्या सागर लहरी

वाजविती डंका....

असेही वर्णन आहे. आणि रत्नांच्या बाबतीत तर ते  खरंही आहे. श्रीलंकेच्या पोटात अगणित रत्‍नांचे भांडार दडलंय.

 जगभरातील रत्नांचे चाहते पुष्कराजच्या ओढीने श्रीलंकेला येत असतात.इथे रत्नपुर नावाचं एक छोटेखानी शहर आहे.रत्नपूरच्या शेता शेतातून आपल्याला रत्नांच्या खाणी बघायला मिळतात. पुष्कराज, नीलम, गार्नेट, स्पिनल अशी वेगवेगळी रत्न या खाणींमध्ये मुबलक प्रमाणात सापडतात. पुष्कराज ची खाण म्हणजे एक प्रकारची चौकोनी आकाराची लाकडाच्या ओंडक्यांनी बांधलेली  साधारण सहा फूट बाय सहा फूट लांब रुंद अशी विहीरच असते.या विहिरीच्या तळाशी गेलं की मग अगदी अरुंद असे बोगदे खणलेले असतात .आणि त्यातली माती टोपल्यात भरुन बाहेर काढली जाते. विहिरीच्या तळाशी असणारे हे बोगदे बर्‍यापैकी लांब असतात. पायाखाली पाणी, अतिशय अरुंद जागा ,ऑक्सिजनची कमतरता आणि अंधार अशा परिस्थितीत पुष्कराज चा शोध सुरू असतो. या पिवळसर मातीतच सापडतो रत्नराज पुष्कराज! रफ पुष्कराज सापडतो तो ओबड धोबड स्वरुपात. त्याला मग पैलू पाडले जातात. मोठ्या आकाराचा रफ पुष्कराज सापडणे दुर्मिळ असते. त्यामुळे रफ पुष्कर ला पैलू पाडतांना त्याचा कमीत कमी भाग वाया जाईल ही काळजी घेतली जाते. सर्वसाधारणपणे अंडाकृती आकारातच पुष्कराज चे कटिंग केले जाते. कारण आयत व चौकोनी आकार करतांना रफ स्टोनचे वेस्टेज खूप जाते. म्हणून हे चौकोनी व आयताकृती पुष्कर थोडे महाग असतात.

पुष्कराज च्या किमती कशा ठरतात ? हा एक कळीचा मुद्दा आहे .एक तर वर सांगितल्याप्रमाणे त्याचा आकार आणि वजन हे दोन घटक किंमत वाढवीण्याला कारणीभूत आहेतच. शिवाय रत्नामधली  पारदर्शकता ही अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते .पुष्कराज जेवढा पारदर्शक तेवढा मौल्यवान! काचेसारखा स्वच्छ आणि पाणीदार पुष्कराज फार दुर्मिळ असतो. कुठेतरी बारीक ठिपका, रेष ज्याला जिरम (Inclusion) असेही म्हणतात हे पुष्कराजच्या पोटात असतेच असते .वास्तविक जिरम च्या विशिष्ट आकारला 10X लेन्स खाली पाहूनच पुष्कराजची पारख केली जाते. मात्र तरीही जिरम कमीत कमी असणे आणि रंग पिवळा असणे हे दोन घटक रत्नांची किंमत ठरविण्यात मोलाची भूमिका वठवतात.

पिवळ्या रंगाचं आणि पुष्कराजचं तर अतूट असं नातं आहे. मात्र हळदी सारखा पिवळाजर्द पुष्कराज मिळणं दुर्लभच.त्याऐवजी हलकी पिवळी छटा असलेला किंवा किंचित पिवळसर पुष्कराज सहज उपलब्ध होतो. या पिवळ्या रंगाच्या मागणीसाठीच पुष्कराज वर ट्रीटमेंट केली जाते. थायलंडमधील कंचनाबुरी या शहरात अशा ग्लास फिलिंग आणि थर्मल ट्रीटमेंट केलेल्या रत्नांची वैश्विक बाजारपेठ आहे. देशोदेशींचे व्यापारी इथून पुष्करची ठोक खरेदी करतात. मात्र भारतीय ज्योतिष शास्त्रानुसार असे प्रक्रिया केलेले रत्न अजिबात वापरू नये. इथल्या पुष्कराजला बँकॉक सफायर म्हणून ओळखले जाते. साधारण ब्रांडी सारखा पिवळसर तपकिरी यांचा रंग असतो. दागिन्यांमध्ये जडवीण्यासाठी जसे नेकलेस, पेंडन्ट सेट यासाठी बँकॉक सफायर चालतात. कारण ते श्रीलंकेच्या नैसर्गिक पुष्करच्या तुलनेने फार स्वस्त असतात. पण ज्योतिषीय दृष्टिकोनातून पुष्कराज वापरणार्यानी असे पुष्कराज घेऊ नयेत.

पुष्कराज हे गुरु ग्रहाचे रत्न आहे .गुरूला पिवळा रंग प्रिय म्हणून  पिवळ्या पुष्कराजला जास्त मागणी असते. पुष्कराज मध्ये पांढरा ,गुलाबी, केशरी, हिरवा अशा रंगांचे ही पुष्कराज सापडतात पण पिवळा पुष्कराजच जास्त भाव खाऊन जातो. पांढरा पुष्कराज हा शुक्राचं उपरत्न म्हणून वापरला जातो. तर निळा रंग असेल तर तो नीलम म्हणून ओळखला जातो. को रँडम नावाचा हा रत्नीय खनिजांचा एक परिवार आहे. यात माणिक नीलम आणि पुष्कराज अशी नवग्रह परिवारातील महत्त्वाची रत्ने येतात .टोपाज अर्थात सुनहला हे पुष्कराजचं उपरत्न आहे.मात्र बऱ्याच लोकांचा गैरसमज असतो की पुष्कराजचं इंग्रजी नाव टोपाज आहे. मात्र तसं नसून Yellow sapphire हे पुष्कराजचं इंग्रजी नाव आहे.

पुष्कराज हे किमती रत्न असल्याने त्याचे डुप्लिकेट मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असतात. आकर्षक पिवळा रंग, पारदर्शी स्वच्छ आणि चमकदार दिसणारे हे खडे कमी किंमतीला उपलब्ध होतात. काही लोक तर चक्क सर्टिफिकेट्स सह हे बनावट खडे विकतात .आणि ग्राहकही कोणतीही शहानिशा न करता विकत घेतात .तेव्हा केवळ गॅरंटी कार्ड जोडलेले आहे म्हणून तो खडा अस्सल आहे हा समज कृपया मनातून काढून टाका.

नवग्रहांच्या रत्न मालिकेत उत्तम मागणी असलेलं गुरु ग्रहाचं हे रत्न अत्यंत फलदायी समजल जातं म्हणून असंख्य लोक आपल्या तर्जनी मध्ये पुष्कराज सोन्यात धारण करतात आणि नव्या उमेदीने यशोशिखराकडे वाटचाल करतात.

उज्ज्वल सुधाकर सराफ

रत्नतज्ञ (Gemmologist)

लिंक वर क्लिक करा आणि इतर लेख ही वाचा

भारतातील रत्‍नसंपदा

रत्नांची जन्मकथा

सौंदर्यांधीपती मोती

सुवर्णमुद्रा विश्वासाची भाग-१

सुवर्णमुद्रा विश्वासाची भाग-2

लखलखत्या हिऱ्यांची झगमगती दुनिया!

चला रत्नांच्या दुनियेत!!! या लेखमालेतील तिसरा लेख

 हिरा है सदा के लिये !

हिरा या वस्तू बद्दल सर्वांच्याच मनात कुतूहल मिश्रितभीती असते. कुतूहल यासाठी की पुराणकाळातल्या कथांपासून तर आजच्या हिंदी चित्रपटांपर्यंत हिऱ्या बद्दल अनेक अद्भुतरम्य कथा आहेत. आणि भीती यासाठी की हिरा हा अतिप्रचंड किमतीचा असून तो आपण खरेदी करणे तर दूरच पण पाहायला मिळणे देखील दुर्लभ आहे ,अशी समजूत सामान्यतः होती .परंतु१९९० च्या दशकात ही समजूत दूर करण्याचा चंग D Bears या कच्च्या हिऱ्यांचे उत्पादन करणाऱ्या कंपनीने बांधला. आणि भारतीय हिरे बाजारात मोठ्या प्रमाणात उलाढाल सुरू झाली .खरंतर De bears ही कंपनी पैलू पाडलेले हिरे विकत नाही .तरी देखील टीव्ही आणि वर्तमानपत्रातून ही कंपनी कोट्यावधी रुपयांच्या हिऱ्यांच्या जाहिराती प्रसारीत करु लागली ?D Bears ही हिऱ्यांच्या खनन क्षेत्रातील सर्वात मोठी मक्तेदार कंपनी आहे.आफ्रिकेत विशेषतः दक्षिण आफ्रिकेत हिऱ्यांच्या खाणी त्यांच्या मालकीच्या आहेत. जगात उत्पादित होणाऱ्या कच्च्या हीर्यापैकी ७० टक्के एवढा प्रचंड उत्पादनाचा वाटा एकट्या D bears या इंग्लंडस्थित कंपनीचा आहे. १९९५साली Dbears वाल्यानी भारतात प्रथमच आपलं जाहिरात कार्यालय थाटलं आणि त्यांच्या लक्षात आलं की  भारतातला हिरे बाजार हा अतिशय संकुचित आणि ठराविक उच्चभ्रू वर्गापुरताच मर्यादित आहे .मग त्यांची मार्केटिंगवाली माणसं कामाला लागली आणि भारतीय हिरे बाजार घुसळून निघाला.चक्क मराठी वर्तमानपत्रात हिऱ्यांच्या जाहिराती झळकू लागल्या. हिरा प्रचंड महाग असतो या समजुतीला तडा गेला. हिऱ्यांची खरेदी सामान्य मध्यमवर्गीय माणसाच्या आवाक्यात आली.D bears चे प्रयत्न फळाला आले. आणि सोन्याच्या दागिन्यां सोबत सामान्य लोक हिर्‍याच्या अंगठ्या, पेंडेंटआणि नाकातल्या फुल्या खरेदी करू लागले.

फार पूर्वीपासून भारतात हिऱ्यांना पैलू पाडण्याचा मोठा उद्योग आहे. भारतीय हिरे घसू कारागिरांचे कसब जागतिक दर्जाचे आहे. पूर्वी कच्चे हिरे भारतात येत त्यांना प्रामुख्याने सुरत इथं पैलू पाडले जातंआणि मग ते परदेशात निर्यात होत असत.

 जगात हिऱ्यांचा शोध तीन हजार वर्षांपूर्वी प्रथम भारतात लागल्याची नोंद आहे. ब्राझीलमध्ये १७२५ साली हिर्‍यांची खाण सापडेपर्यंत जागतिक हिरे बाजारात भारताची मक्तेदारी होती .जगात दंतकथा होऊन बसलेले कोहिनूर, आग्रा डायमंड ,ग्रीन ड्रेस्डेन हे सर्व भारतीय हिरे आहेत. वराहमिहिराच्या बृहत्संहितेत आणि वात्स्यायनाच्या कामसूत्र ग्रंथांमध्ये रत्न परीक्षणाच्या  शास्त्रीय कसोट्या सांगितल्या आहेत. हिऱ्यांना पैलू  पाडण्याचे कसबही तेव्हापासूनच पारंपारिकपणे आपल्याकडे चालत आले आहे . साधारणतः  अठराव्या आणि एकोणिसाव्या शतका दरम्यान भारतातील हिऱ्यांचे उत्पादन जवळपास बंद पडले. आज केवळ मध्य प्रदेशातील पन्ना या हिऱ्यांच्या खाणीतून अल्प प्रमाणात उत्पादन सुरू आहे. पन्ना ही एकाचं वेळी अगदी गरीब पण अतिशय श्रीमंत अशी खाण आहे .गरीब अशाकरता की तेथील हिऱ्यांचे उत्पादन वर्षाला केवळ २०००० कॅरेट इतकच आहे. आणि श्रीमंत अशासाठी की या खाणीत सापडणारे ७०% हिरे हे अतिशय उत्कृष्ट दर्जाचे असतात, इतरत्र हे प्रमाण केवळ ३५ टक्के इतकेच आहे.

हिऱ्याची पारख ही त्याच्या तेजस्वीतेवर ठरते. हिरा सर्वात तेजस्वी आहे . हिऱ्या यासारखी दुसरी कठीण वस्तू जगात नाही. त्याच्या कठीणपणामुळेच त्याला अचूक पैलू पाडता येतात. प्रत्येक गोल हिऱ्याला ५७ पैलू असतात .मग तो कितीही मोठा असो अथवा लहान. अगदी टाचणीच्या माथ्यावर बसू शकेल इतक्या लहान हिऱ्यालाही ५७ पैलू पाडावे लागतात. शिवाय ते ठराविक कोनातच पडावे लागतात. अन्यथा हिरा चकाकत नाही. हिऱ्याची प्रकाश परावर्तित करण्याची क्षमता सर्वाधिक आहे. मात्र अंधारात देखील हिरा चमकतो ही कल्पना चुकीची आहे. हिरा स्वयंप्रकाशी नाही. अथवा अंधारात चमकायला तो काही छोटा बल्ब किंवा ऊर्जेचा स्त्रोत नाही. मात्र त्याच्यावर प्रकाश किरण टाकले तर तो अंधारातही उजळून निघतो. हिऱ्याची पारख ही ४ महत्त्वाच्या निकषांवर होते . Cut ,carat ,clarity, colour यालाच  4C असेही म्हणतात. हिऱ्यामध्ये देखील विविध रंग असतात. परंतु पांढरास्वच्छ हीराच मागणी च्या दृष्टीने महत्त्वाचा असतो. या 4c व्यतिरिक्त आणखी एक महत्त्वाचा 'सी'असतो तो म्हणजे कॉन्फिडन्स चा 'सी'. अर्थात विश्वासू माणसाकडून हिरा खरेदी करणं.कारण हिऱ्यासारख्या मौल्यवान वस्तूत फसवणुकीचे प्रमाण फार मोठे आहे. हिऱ्यासारखे दिसणारे मातीमोल किमतीचे अमेरिकन डायमंड देऊन सर्रास फसवणूक होत असते. म्हणून विश्वासू रत्नपारख्या कडून खरेदी करणे महत्त्वाचे ठरते.

 हिरा हे शुक्राचे रत्न आहे. शुक्राच्या चांदणीसारखं तेजःपुंज ! ऐश्वर्य आणि  संपन्नतेचं लक्षण.माणसाच्या पराक्रमात वाढ करणारं ,त्याला तेज प्राप्त करून देऊन त्याच्यासाठी यशस्वितेचा मार्ग सुलभ करणारं एक चिरंतन रत्न!!! म्हणूनच तर म्हणतात A diamond is forever अर्थात हिरा है सदा के लिये !

उज्ज्वल सुधाकर सराफ

Gemmologist(रत्नतज्ञ)


हे देखील वाचा

चला रत्नांच्या दुनियेत!!! भाग १

चला रत्नांच्या दुनियेत भाग 2

चला रत्नांच्या दुनियेत भाग 2

चला रत्नांच्या दुनियेत" या लेखमालेतील लेख क्र. २

रत्नांची जन्मकथा!

रत्न म्हणजे साक्षात वैभव! रत्न म्हणजे सौंदर्याचा मानबिंदू! म्हणून तर "भारतरत्न" हा सर्वोच्च किताब तयार करण्यात आला .रत्नांच्या या नवलपूर्ण दुनियेत पाउल टाकताना रत्नांची उत्पत्ती कशी होते? हे जाणून घेतले पाहिजे. लाखोंवर्षांपूर्वी पृथ्वीची निर्मिती झाली. त्यावेळी पृथ्वी म्हणजे लाव्हा रसाचा तप्त गोळा होती.कालांतराने पृथ्वीवर वातावरण निर्मिती होत गेली. आणि हळूहळू लाव्हारसा चे रूपांतर खडक आणि खनिजांमध्ये होत गेले .पृथ्वीच्या पोटातील उष्णता आणि वरून असणारा जमिनीचा भार  यामुळे ठराविक ठिकाणी भूगर्भीय  प्रक्रिया होऊन रत्नांचा जन्म पृथ्वीच्या पोटात होऊ लागला .विशिष्ट प्रकारची खनिज संयुगे, उष्णता, गॅस  आणि जमिनीचा प्रचंड भार  यामुळे निर्माण होणाऱ्या रत्नांना आकर्षक रंग आणि चकाकी प्राप्त झाली. भुगर्भात  होणाऱ्या हालचालींमुळे पृथ्वीच्या पोटातील ही रत्ने काही ठिकाणी ज्वालामुखीच्या मार्गातून बाहेर आली आणि मानवाला रत्नांचा शोध लागला. वैशिष्टपूर्ण रासायनिक मिश्रणामुळे रत्न धारण करणाऱ्यांना आश्चर्यकारक फायदे मिळू लागले. आणि मग रत्नांसाठी चक्क लढाया सुरू झाल्यात.

रत्ने जशी दगड आणि खनिजां पासून बनतात तशीच काही जैविक रत्ने सुद्धा आहेत .उदाहरणार्थ मोती, पोवळा, अंबर इ.रत्ने जैविक म्हणजेच सजीवांपासून बनलेली आहेत. मोती हे रत्न समुद्रातील शिंपल्यात राहणाऱ्या कालवा पासून बनते तर पोवळा हे कोरल नावाच्या समुद्री वनस्पती मध्ये सापडते. अंबर हे दुर्मिळ रत्न झाडातून पाझरणाऱ्या द्रव्यापासून बनते. जगप्रसिद्ध जुरासिक पार्क चित्रपटातील डायनासोर जन्माची कथा अंबर या रत्ना पासून सुरू होते. एका शास्त्रज्ञाला हजारो वर्षांपूर्वीचे अंबर रत्न सापडते आणि त्या रत्नात एक डास असतो जो डायनासोर ला चावलेला असतो आणि त्याच्या पोटात डायनासोरचे रक्त असते डायनासोरचे  डी एन ए त्या रक्तातअसतात. त्या अंबर रत्नातून डीएनए बाहेर काढून त्यापासून पुन्हा डायनासोर जन्माला घातला जातो  असे कथानक  चित्रपटात दाखवले आहे. मध्यंतरी चीनमध्ये खरोखरच अशा प्रकारचे अंबर रत्न सापडले परंतु त्यातील डी एन ए पासून डायनासोर ची निर्मिती करणे अजून तरी शास्त्रज्ञांना जमले नाही . 

रशियातील सेंटपीटर्सबर्ग या शहरापाशी पुष्किन पॅलेस (कॅथरीन पार्क) नावाचा एक सुप्रसिद्ध राजमहाल आहे. या महालातील एक दालन अंबर हॉल म्हणून प्रसिद्ध आहे.त्या दालनाच्या भिंती आणि छतावर सर्वत्र अंबर रत्न जडवलेले आहे. अतिशय मनमोहक कारागिरी आणि  थक्क करून टाकणारा हा अनुभव मी घेतलाआहे.

रत्नांची उत्पत्ती स्थाने जगभरात विविध ठिकाणी आहेत त्यामुळे एकाच जातीच्या रत्नांमध्ये रंगांच्या विविध छटा बघायला मिळतात .जसे झांबियन पाचु हा गडद हिरवा असतो .तर कोलंबियात सापडणारे पासु फिकट हिरव्या रंगाचे असतात. ब्राझीलमध्ये सापडणाऱ्या पाचूत पारदर्शकता कमी असते. अशा प्रकारे एकाच रत्नात त्याच्या विविध खाणीं प्रमाणे  रंग, पारदर्शकता आणि तेज यांच्यात फरक पडत जातो .ज्योतिषशास्त्रात एकूण ८४ प्रकारची रत्ने सांगितली आहेत .मात्र प्रत्यक्षात दोन हजाराहून अधिक प्रकारची रत्ने पृथ्वीच्या पोटात दडली आहेत. म्हणून तर पृथ्वीला रत्नगर्भा असेही म्हटले जाते.

या दोन हजार प्रकारच्या रत्नांमध्ये नवग्रहांची केवळ नऊ रत्ने प्रमुख अथवा मौल्यवान समजली जातात. भृगूसंहितेमध्ये रत्नांचा संबंध विविध ग्रंहांशी जोडलेला आहे .सूर्य(रवी )-माणिक, चंद्र (सोम)- मोती ,मंगळ -पोवळा ,बुध-पाचू, गुरु- पुष्कराज, शुक्र-हिरा, शनि- नीलम ,राहू-गोमेद,केतू- वैडूर्य (लसण्या) या सर्व  रत्नांची वैशिष्ट्ये, संयुगे ,काठिण्य विशिष्ट घनता वेगवेगळी आहे आणि त्यामुळेच त्यांची पारख करणे शक्य होते.आजपर्यंत केवळ अनुभवातून अथवा परंपरेतून आलेल्या ज्ञानातुन रत्नांची पारख करण्यात येत असे मात्र आता विज्ञानयुगात विविध वैज्ञानिक कसोट्यांवर रत्नांची पारख केली जाते आणि ती सर्वात विश्वसनीय पद्धत आहे. मुंबईतील Gemmological institute of India या नामांकित संस्थेद्वारे Gemmology अर्थात रत्नशास्त्र या विषयावर अभ्यासक्रम तयार करून कोर्सेस शिकवले जातात .अनेक प्रकारच्या रत्नांची पारख कशी करावी याचे शास्त्रीय शिक्षण तेथे दिले जाते .आपल्या काटेकोर अभ्यासक्रम पद्धतीमुळे आज जगभरातून अनेक विद्यार्थी या संस्थेत शिक्षण घेण्यासाठी येत असतात प्रस्तुत लेखकाने या संस्थेतून जेमॉलॉजी हा अभ्यासक्रम पूर्ण केला आहे .रत्नांची जगभरातील वाढती मागणी आणि दुर्मिळता यामुळे रत्नांच्या बाजारपेठेत फसवणुकीचे प्रमाण फार मोठ्या प्रमाणावर आहे .सामान्य ग्राहकांना रत्नांची पारख नसते त्याचा गैरफायदा काही लोक घेतात तर बऱ्याच वेळा स्वतः रत्नांची विक्री करणाऱ्यांस आपण कोणत्या प्रकारचे रत्न विकतो  आहोत याचे ज्ञान नसते. अनेक ठिकाणी खऱ्या रत्नां सारखे दिसणारे खोटे रत्न बनवण्याचे लघू उद्योग आहेत तर बऱ्याच वेळी काचेच्या तुकड्यांचा रंग देऊन पैलू पाडून त्यांची विक्री केली जाते. यामुळे रत्न खरेदी करताना सावधानता बाळगणे जरुरीचे असते पुढील लेखांमध्ये आपण विविध रत्नांची वैशिष्ट्ये उत्पत्ती स्थाने आणि त्यांची पारख कशी करावी याची माहिती घेऊया.

उज्ज्वल सुधाकर सराफ

 Gemmologists (रत्नतज्ञ)